Rodzimy się z pełnią praw, które ograniczone – częściowo lub całkowicie – mogą zostać jedynie przez sąd. Taką instytucją jest ubezwłasnowolnienie. Oznacza ono częściowe lub całkowite pozbawienie kogoś zdolności do czynności prawnych. W praktyce nie jest to jednak takie proste.
Ubezwłasnowolnienie częściowe a ubezwłasnowolnienie całkowite.
O ubezwłasnowolnieniu częściowym mówimy wtedy, gdy stan osoby wskazuje, że potrzebuje ona pomocy w prowadzeniu swoich spraw, jednak nie ma przesłanek do całkowitego pozbawienia jej możliwości decydowania o swoim losie.
O całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych można zaś wnosić względem osoby, która ukończyła 13 lat, a jej niesamodzielność wynika z:
- choroby psychicznej
- niedorozwoju umysłowego
- innych rodzajów zaburzeń psychicznych, np. pijaństwa czy narkomanii, przez które osoba ta nie jest w stanie sama kierować swoim postępowaniem.
W jaki sposób złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?
Wniosek o ubezwłasnowolnienie – zarówno częściowe, jak i całkowite,składa się do sądu okręgowego zgodnie z miejscem zamieszkania lub pobytu osoby, która ma być pozbawiona praw. W postępowaniu biorą udział:
- wnioskodawca – osoba, której dotyczy wniosek oraz jej przedstawiciel ustawowy
- małżonek osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie
Postępowanie toczy się z udziałem prokuratora, czasem też organizacji społecznych.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może złożyć:
- małżonek osoby, która ma być ubezwłasnowolniona
- krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
- przedstawiciel ustawowy.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.
Przy składaniu wniosku zawsze należy mieć na uwadze, że kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny do tysiąca złotych.
Jak przebiega proces o ubezwłasnowolnienie?
Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; przesłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz – w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. W tym celu można osobę taką przymusowo sprowadzić lub wysłuchać w innym miejscu niż miejsce jej zamieszkania. Biegły powinien ocenić nie tylko stan zdrowia osoby badanej, ale także jej zdolność do samodzielnego wykonywania czynności prawnych. Aby to ocenić, sąd może skierować także taką osobę na obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. Jedynie wyjątkowych wypadkach sąd może przedłużyć ten termin do trzech miesięcy.
Chcąc ubezwłasnowolnić bliską osobę, należy przedstawić świadectwa lekarskie lub dokumentację medyczną, wydaną przez lekarza psychiatrę, wskazujące na zły stan psychiczny osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Może to też być np. opinia psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej danej osoby. Jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu alkoholizmu, sąd może zażądać od Ciebie także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli przyczyną ubezwłasnowolnienia jest narkomania – zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień.
Sąd najprawdopodobniej odrzuci wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli jego treść lub dołączone do niego dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby – chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe.
Sąd wyznacza rozprawę, na której, biorąc pod uwagę wszystkie zgromadzone fakty oraz świadomość tego, że ubezwłasnowolnienie ma chronić interesy tej osoby, nie osób trzecich, orzeka o ubezwłasnowolnieniu częściowym lub całkowitym, wyjaśniając dlaczego zostało one orzeczone.
Kiedy zapadnie wyrok
Po ogłoszeniu wyroku sąd okręgowy przesyła odpis prawomocnego postanowienia sądowi opiekuńczemu, który z urzędu wszczyna postępowanie o ustanowienie opiekuna, czyli osoby, która odtąd czuwać będzie nad czynnościami, podejmowanymi przez ubezwłasnowolnionego. W praktyce stają się nimi małżonek albo rodzice. Rolą opiekuna jest sprawowanie pieczy, zarządzanie majątkiem ubezwłasnowolnionego, reprezentowanie go wobec osób trzecich oraz dokonywanie czynności prawnych i składanie oświadczeń woli. Bez tej pomocy czynności ubezwłasnowolnionego są nieważne.
Ubezwłasnowolniony nie może na przykład samodzielnie zaciągnąć pożyczki. Może jednak dokonywać prostych czynności dnia codziennego, takich jak zrobienie zakupów, o ile nie są sprzeczne z jego dobrem (spontaniczny zakup nowego smartfona w tym przypadku raczej nie wchodzi więc w grę). Należy jednak pamiętać, że , opiekun nie odpowiada za długi ubezwłasnowolnionego. Może natomiast wytoczyć w jego imieniu powództwo o unieważnienie czynności prawnych, jakich jego podopieczny dokonał jeszcze przed ubezwłasnowolnieniem, o ile jego stan uniemożliwiał mu świadome podejmowanie decyzji.
Prawa i obowiązki opiekuna ubezwłasnowolnionego
Opiekun pozostaje pod nadzorem sądu opiekuńczego, do którego składa specjalne sprawozdania minimum raz na rok. Musi mieć też zgodę sądu we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku ubezwłasnowolnionego. Mowa tu na przykład o sprzedaży nieruchomości, odrzuceniu spadku, dokonaniu darowizny czy umieszczeniu podopiecznego w domu pomocy społecznej. Sąd może wydawać opiekunowi polecenia i wskazówki oraz żądać od niego wyjaśnień w przypadku zaistnienia jakichkolwiek niejasności.
Opiekun nie może reprezentować osób pozostających pod jego opieką: przy czynnościach prawnych między tymi osobami, przy czynnościach prawnych między jedną z tych osób a opiekunem albo jego małżonkiem, zstępnymi, wstępnymi lub rodzeństwem, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz osoby pozostającej pod opieką.
Opiekun musi sporządzić spis majątku osoby ubezwłasnowolnionej i przedłożyć go sądowi (chyba że jest on nieznaczny). Czasem sąd zobowiązuje go także do złożenia kosztowności czy papierów wartościowych do depozytu sądowego. Pieniądze będące własnością ubezwłasnowolnionego powinny zostać złożone na rachunku bankowym, z wyjątkiem tych środków, które są potrzebne na zaspokajanie jego potrzeb życiowych. To samo tyczy się wszystkich świadczeń otrzymywanych przez ubezwłasnowolnionego.
Sprawowanie opieki może wiązać się z przyznaniem okresowego lub jednorazowego wynagrodzenia w dniu ustania opieki. Wynagrodzenia nie przyznaje się, jeżeli nakład pracy opiekuna jest nieznaczny. Wynagrodzenie pokrywane jest z dochodów lub z majątku osoby, dla której opieka została ustanowiona, a jeżeli nie posiada ona odpowiedniej wysokości majątku – ze środków publicznych na podstawie przepisów o pomocy społecznej. Opiekun może też żądać od pozostającego pod opieką zwrotu kosztów związanych ze sprawowaniem opieki, ponieważ ich ponoszenie z założenia nie należy do jego obowiązków Nieprawidłowe wykonywanie opieki (np. przez nierzetelne wykonywanie zarządzeń sądu) może skutkować karą pieniężną, w najgorszym zaś razie – pozbawieniem prawa do wykonywania opieki.
Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, zmiany ubezwłasnowolnienia całkowitego na częściowe lub w razie śmierci ubezwłasnowolnionego. Sąd uchyla także ubezwłasnowolnienie, gdy stwierdzi, że ustały przyczyny, dla których je orzeczono. W razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego sąd może zmienić również ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w przypadku jego pogorszenia – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite. Z wnioskiem o uchylenie albo zmianę ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony.
